Kamienie zodiakalne – kto to wymyślił?

Magia kamieni fascynuje ludzkość od wieków. Wykonane z kamieni szlachetnych amulety pełniły w dawnych wiekach funkcję apotropaiczną – wierzono, że chronią przed urokami, demonami, chorobami i śmiercią. Jeszcze większą mocą obdarzone były talizmany – nie tylko chroniły, ale same władały mocą magiczną. Jednym i drugim często nadawano kształt kła lub pazura. Forma ta w połączeniu z trwałością materiału miała wzmagać drapieżność amuletu w walce z siłami nieczystymi. Wokół znanych dawniej człowiekowi kamieni szlachetnych narosło więc mnóstwo legend i wierzeń. Niektóre z nich już opisywaliśmy. Kamienie szczęścia, kamienie zodiakalne oraz kamienie urodzinowe również wpisują się w tematykę magii kamieni. Dlatego to właśnie im poświęcimy dzisiejszy wpis.

Turkus – kamień urodzinowy dla grudnia

   Czy zastanawialiście się kiedyś, kto jako pierwszy wpadł na pomysł, by nosić kamień zgodny ze znakiem zodiaku lub miesiącem urodzin? Skąd w ogóle wzięła się tradycja przypisywania znakom zodiaku kamieni szlachetnych i ozdobnych, i w jaki sposób zdecydowano, które kamienie pasują do poszczególnych znaków?

Kamienie zodiakalne – początek

Zwyczaj noszenia kamieni pasujących do znaku zodiaku lub miesiąca urodzin istnieje w wielu kulturach i tradycjach, również, a może zwłaszcza, w tych najbardziej rozwiniętych. Podobnie jak nasi przodkowie, choć czasem nie całkiem świadomie, zakładamy, że biżuteria z kamieniem zgodnym z naszym znakiem zodiaku będzie nie tylko ładnie wyglądać, ale pomoże nam zachować równowagę duchową i dobre zdrowie. Wielu z nas nie raz z zaskoczeniem przekonało się, że podobają nam się właśnie te kamienie, które są nam przypisane. Przypadek? Innym razem lista kamieni zodiakalnych wyręcza nas w wyborze prezentu dla bliskiej osoby. Czyżbyśmy wciąż wierzyli w stare gusła i siły nadprzyrodzone? I czy to rzeczywiście są stare gusła, folklor i nic więcej?

Zamierzchłe korzenie nowego zwyczaju

Jak się okazuje kamienie zodiakalne to pomysł stosunkowo nowy, ale posiadający, sięgające głęboko, wielowiekowe korzenie. Podział ekliptyki na dwanaście znaków zodiaku przyszedł do kultury śródziemnomorskiej z Babilonii około VII wieku p.n.e.

Znaki zodiaku. Drzeworyt. XVI w.

Prawdopodobnie zanim Europejczykom przyszło do głowy, by znakom zodiaku przyporządkować kamienie szlachetne, pojawił się zwyczaj łączenia poszczególnych kamieni z miesiącami kalendarza gregoriańskiego. Były to tzw. kamienie urodzinowe lub urodzeniowe.

Początki tradycji noszenia kamieni zodiakalnych i urodzinowych nie są zbyt dobrze udokumentowane. Przypuszcza się, że mogła się ona pojawić już w czasach funkcjonowania kalendarza juliańskiego, na którym gregoriański się przecież opiera. Świadczą o tym dowody m.in. w postaci pism żydowskiego teologa Filona z Aleksandrii (I w.n.e), historyka Józefa Flawiusza (I w. n.e.) oraz  św. Hieronima ze Strydonu (V w. n.e.). Uczeni ci wskazywali na istnienie zależności między poszczególnymi znakami zodiaku lub miesiącami roku i pewnymi kamieniami szlachetnymi, przy czym św. Hieronim przypisywał temu związkowi znaczenie religijne.

Kamienie zodiakalne a Biblia

    Zrobisz też napierśnik wyroczny (…) Osadzisz na nim zestaw z drogich kamieni w czterech rzędach: pierwszy rząd to rubin, topaz i szmaragd; drugi rząd to karbunkuł, szafir i beryl. Trzeci rząd to opal, agat i ametyst. Czwarty rząd to chryzolit, onyks i jaspis. Osadzone będą w oprawach ze złota. A kamieni tych będzie, według imion synów izraelskich, dwanaście, według ich imion; na każdym będzie wyryte jak na pieczęci imię jednego z dwunastu plemion. (Wj, 28,15-21)

Pektorał wysadzany kamieniami szlachetnymi był elementem szt arcykapłana żydowskiego

Powyższy fragment pochodzi z Biblii, a konkretnie z Księgi Wyjścia, w której opisano tajemniczy przedmiot: pektorał, czyli napierśnik, będący elementem szat arcykapłana żydowskiego, utkany z czterech różnych rodzajów materiału, o wymiarach 25 na 25 cm i wysadzany kamieniami szlachetnymi, mającymi symbolizować dwanaście plemion Izraela.

Przedmiot ten jest dosyć zagadkowy, ponieważ nie możemy być na sto procent pewni, o jakich kamieniach mowa jest w hebrajskim oryginale. Wymieniane w tłumaczeniach kamienie szlachetne nie muszą bowiem odpowiadać tym, o które naprawdę chodziło biblijnemu autorowi.

Napierśnik był symbolem godności i potęgi, wyrazem autorytetu arcykapłana. W jego wnętrzu mieścił się schowek, w którym przechowywane były losy – urim i tummim, z których kapłan, w imieniu Boga, odczytywał odpowiedzi na dręczące Izraelitów pytania.

Co pektorał arcykapłana ma wspólnego z kamieniami zodiakalnymi?

Żyjący na przełomie I w. p.n.e.  i I w. n.e. Filon z Aleksandrii w dziele Vita Mosis twierdził, że wymienione w Biblii kamienie szlachetne z wyrytymi na nich imionami plemion Izraela mają związek ze znakami zodiaku. Podobne interpretacje pojawiają się u wymienionych już Józefa Flawiusza, św. Hieronima ze Strydonu, a także u św. Tomasza z Akwinu. Jak widać zalążki idei kamieni zodiakalnych i urodzinowych sięgają początków naszej ery, jednakże czy możemy mówić, że już wtedy narodził się zwyczaj noszenia kamieni odpowiadających znakowi zodiaku?

Zwyczaj noszenia kamieni urodzinowych narodził się w Polsce.

Turmalin – kamień dla osób urodzonych w październiku

Według amerykańskiego gemmologa Georga Frederica Kuntza, który jako pierwszy użył terminu „kamień urodzinowy” (birthstone) w książce The Courious Lore of Precious Stones (1913), zwyczaj noszenia kamieni szlachetnych odpowiadających znakowi zodiaku lub miesiącowi urodzin mógł narodzić się w Polsce. Nie wierzycie? Kuntz wiązał pojawienie się pojęć „kamienie zodiakalne” i „kamienie urodzinowe” z praktykami polskich Żydów, którzy pielęgnowali pamięć o ucieczce Izraelitów z Egiptu i dwunastu plemionach Izraela.

Początkowo przyjęte było posiadanie całego zestawu kamieni, po jednym na każdy miesiąc i noszenie przy sobie za każdym razem innego. O tym jaki kamień należało nosić w styczniu, a jaki, na przykład, w maju, decydowały w równym stopniu tradycja, co rynek. Do zestawu znanego z Biblii dodawano nowe kamienie, inne odrzucano, w zależności od tego, jaki kamień chciano sprzedać.

Wkrótce kupowanie biżuterii z kamieniami urodzinowymi i zodiakalnymi stało się modne w całej XVIII-wiecznej  Polsce. W XIX wieku polscy imigranci przywieźli ten zwyczaj do innych krajów Europy oraz do Stanów Zjednoczonych. Amerykański przemysł jubilerski najszybciej zareagował na nową modę i znane firmy, takie jak Tiffany & Co. zaczęły tworzyć kolekcje oparte na kamieniach urodzinowych. W 1912 roku Narodowy Związek Jubilerów przedstawił oficjalną tabelę kamieni zgodnych z miesiącem urodzin.

Choć lista ta funkcjonuje w kulturze anglosaskiej do dzisiaj, wciąż wprowadzane są w niej zmiany, które odpowiadają potrzebom rynku. Jedną z takich zmian było dodanie do zestawu, odkrytego kilkadziesiąt lat wcześniej tanzanitu jako kamienia dla osób urodzonych w grudniu. Zabieg taki miał pomóc handlarzom kamieni i jubilerom w jego wypromowaniu.

Tabela kamieni urodzinowych z 1912 roku (USA)

Popularność kamieni urodzinowych i zodiakalnych ciągle rośnie, przy czym w Polsce częściej kupowane są kamienie zodiakalne. Niektórzy miłośnicy naturalnej biżuterii nawet nie wyobrażają sobie noszenia kamienia, który kłóciłby się z ich znakiem. Specjalnie dla nich prezentujemy więc tabelkę kamieni zodiakalnych, przygotowaną w oparciu o różne źródła, głównie polskie. Jak widać częściowo pokrywa się ona z listą kamieni urodzinowych opracowaną w USA w 1912.

Kamienie zodiakalne. Tabela

Autor:
Olga Siemońska – artysta jubiler, rzeczoznawca kamieni szlachetnych, filolog