Co to jest turmalin?
Turmaliny to grupa minerałów, w której poszczególne osobniki charakteryzują się taką samą budową krystaliczną, lecz odmiennymi właściwościami chemicznymi i fizycznymi. Są to jedne z najbardziej skomplikowanych chemicznie minerałów. W obrębie grupy Międzynarodowe Stowarzyszenie Mineralogiczne (International Mineralogical Association) wyróżniło aż 38 odmian. Stałymi pierwiastkami, które występują w każdej z odmian są krzem (Si) i bor (B). Zazwyczaj, choć nie zawsze, towarzyszy im glin (Al). Pierwiastków domieszkowych jest ok. 25. Najczęstsze to lit, mangan, magnez, żelazo, fluor, wapń, chrom, wanad.
Słowo turmalin pochodzi prawdopodobnie z języka syngaleskiego – turamali. Terminem tym określano kamienie niedokładnie rozpoznane. Wiadomo, że do Europy kamień trafił z Cejlonu ok. 1700 roku na pokładzie statku holenderskiego. Znany był prawdopodobnie dużo wcześniej, jednakże ze względu na dużą różnorodność w obrębie grupy, utożsamiano go z innymi kamieniami. Na przykład czerwone turmaliny uważano za rubiny, a zielone za szmaragdy.
Właściwości turmalinu
Różnorodność chemiczna sprawiła, że turmaliny występują we wszystkich możliwych kolorach. Ich zabarwienie może mieć charakter monochromatyczny (jednobarwny) lub, rzadziej – polichromatyczny (wielobarwny). Twardość turmalinu wynosi – 7-7,5 w skali Mohsa.
Pleochroizm
Kryształy turmalinu wykazują dość silny pleochroizm. Oznacza to, że ich zabarwienie zmienia się w zależności od kierunku padania światła. Z boku mogą wydawać się ciemnozielone a od góry – jasnozielone lub bezbarwne. Jest to ważna cecha diagnostyczna, która umożliwia gemmologom odróżnienie turmalinu od innych kamieni szlachetnych. Pleochroizm trzeba również brać pod uwagę podczas obróbki szlifierskiej. Kamień należy ciąć wzdłuż dłuższej osi, by uzyskać lepszy kolor. Wyjątkiem są turmaliny czerwone w środku i zielone na zewnątrz, tzw. turmaliny arbuzowe, które tnie się w poprzek, by pokazać niezwykłe ułożenie kolorów.
Piroelektryczność i piezoelektryczność
Skąd wiadomo, że turmaliny znane były już w starożytnej Europie? Otóż minerały te są piro- i piezoelektrykami, tzn. że elektryzują się przy ogrzewaniu, pocieraniu, a także podczas nacisku i rozciągania. O tym, że niektóre kamienie po potarciu o płótno lub skórę przyciągają różne rzeczy, np. źdźbła trawy – pisał już Pliniusz Starszy. Holendrzy, przebywając w swoich koloniach w Azji, wykorzystywali długie kryształy turmalinu do czyszczenia fajek . Nazywali je ashentrekker – wyciągacz popiołu. Zauważyli też, że jeden koniec kryształu ładuje się dodatnio a drugi ujemnie.
Współcześnie piro- i piezoelektryczność kryształów turmalinu wykorzystano w produkcji m.in. mechanizmów zegarków ręcznych, mierników temperatury, głębokościomierzy i ciśnieniomierzy.
Turmaliny są wrażliwe na temperaturę i łatwo zmieniają kolor po podgrzaniu. Zmiany te są jednak odwracalne. By na stałe zmienić kolor stosuje się naświetlanie wysokoenergetycznymi cząstkami gamma.
Turmalin – odmiany stosowane w jubilerstwie
Elbait
Większość turmalinów jakości jubilerskiej pochodzi z podgrupy elbaitów. Ich nazwa pochodzi od wyspy Elba, gdzie znajdują się historyczne złoża turmalinu. Elbaity mogą występować w kolorze zielonym, niebieskim, żółtym, różowym, czerwonym lub tworzyć kryształy wielokolorowe. Do grupy tej należą następujące odmiany barwne turmalinów:
ACHROITY – bezbarwne
RUBELLITY – różowe, czerwone
VERDELITY – zielone
INDYGOLITY – niebieskie
TURMALINY ARBUZOWE – zielono-czerwone, najczęściej czerwone w środku i zielone na zewnątrz
Dravit – uvit
Są to odmiany turmalinu dużo rzadziej stosowane w jubilerstwie ze względu na mniej ciekawe żółtobrunatne, ciemnobrunatne barwy.
Szerlit (shorl)
Szerlit – czarny turmalin, Muzeum Minerałów i Skamieniałości, Święta Katarzyna
Bardzo popularna wśród ezoteryków czarna, nieprzezroczysta odmiana turmalinu. Zaletą szerlitu jest niewysoka cena.
Turmalin Paraíba
Turmaliny Paraíba to legendarne kamienie z grupy elbaitu, które stały się słynne w końcu lat 80. XX wieku. Ich nazwa pochodzi od stanu Paraíba w Brazyli, gdzie w niewielkiej wiosce, w górach Serra de Frade zbieracz kamieni Heitor Barbosa odkrył złoże niezwykle pięknych, dużych, przejrzystych kryształów turmalinu. Kamienie te prezentowały niesamowicie intensywne, wręcz landrynkowe barwy w odcieniach turkusowoniebieskich, różowych i miętowozielonych. Niestety złoże wyczerpało się już w 1993 roku, a kopalnię zamknięto.
Jak rozpoznać turmalin?
Turmaliny występują w tylu różnorodnych odcieniach, że po oszlifowaniu nie sposób ich odróżnić od innych kamieni gołym okiem. Całkiem łatwo jednak rozpoznać kryształy turmalinu w stanie surowym.
Kryształy turmalinu mają zazwyczaj nieregularne końce, prążkowane ściany i trójkątny przekrój.
Minerały te tworzą podłużne kryształy o trójkątnym przekroju. Obserwując przekrój możemy zidentyfikować nawet niewielkie igiełki wrostków turmalinowych w kwarcu i tym samym odróżnić je od inkluzji rutylu lub innych minerałów. Kryształy turmalinu mają zazwyczaj nieregularnie wykształcone lub asymetryczne zakończenia. Boczne ściany, zaś, wykazują prążkowanie wzdłuż wydłużonej osi. Jest to chyba najbardziej charakterystyczna cecha turmalinu.
Występowanie turmalinu
Turmaliny jakości jubilerskiej występują najczęściej w pegmatytach granitowych, rzadkich skałach, bogatych w nietypowe pierwiastki, potrzebne do krystalizacji wielu kamieni szlachetnych. Turmaliny powstają tam w tzw. kieszeniach, tworząc duże (nawet do 1m długości), wielobarwne kryształy. Największe złoża znajdują się w Brazylii, Mozambiku, w Rosji i na Madagaskarze. W Europie turmaliny występują na Elbie i w Szwajcarii. Polskie turmaliny (szerlity) pochodzą z Pogórza Izerskiego, gdzie tworzą tak duże nagromadzenia, że można mówić nawet o skałach monomineralnych, składających się wyłącznie z turmalinu.
Autor:
Olga Siemońska – artysta jubiler, rzeczoznawca kamieni szlachetnych, filolog
Źródła:
W. Heflik, L. Natkaniec-Nowak, Gemmologia, Kraków 2011.
E. Gubelin, F. Erni, Kamienie szlachetne. Symbole piękna i władzy, Warszawa 2001.
