Magiczne właściwości turkusu i jego znaczenie w kulturze

Turkus jest kamieniem bardzo cenionym w wielu kulturach. W magiczne właściwości turkusu wierzyli już starożytni, co oznacza, że jest on jednym z najstarszych znanych ludzkości minerałów. Jego historia rozpoczyna się w starożytnym Egipcie i na Bliskim Wschodzie (tereny Iranu i półwyspu Synaj). To tam istnieją najdawniejsze ośrodki jego wydobycia. Do Europy trafiał z Persji za pośrednictwem kupców tureckich i to właśnie od starofrancuskiego słowa turguois (turecki) pochodzi współczesna polska (i nie tylko polska) nazwa „turkus”. Kamień ten ma jednak wiele różnych nazw. Starożytni Grecy nazywali go kallait – „piękny kamień”, w Rosji nosi miano biriuza, co z perskiego oznacza – „szczęśliwy kamień”. W języku Azteków słowo xihuitl wskazywało zarówno na „turkus”, jak i na „rok”, „meteor” czy „kometę”. Egipcjanie używali słowa mafek, Tybetańczycy – gryn, Mongołowie – ugihu, Chińczycy lić-sung-ski. 

Turkus posiada wiele różnych, często starożytnych, imion, co dowodzi jego popularności w wierzeniach i rytuałach dawnych kultur. Doceniany jest również przez współczesnych adeptów magii i miłośników biżuterii z kamieniami naturalnymi. Ci jednak borykają się z problemem wysokiej ceny turkusu i licznych podróbek, które dominują na rynku. Dlatego też zanim wyruszycie w fascynującą podróż po historii turkusu, zanim poznacie jego magiczne właściwości i znaczenie w tradycji różnych narodów warto zajrzeć do naszych wcześniejszych artykułów i dowiedzieć się, jak odróżnić turkus od podróbki i jak kształtują się ceny naturalnego turkusu.

Turkus – znak zodiaku

Turkus to kamień odpowiedni przede wszystkim dla osób spod znaku Bliźniąt, Ryb i Strzelca oraz dla osób urodzonych w grudniu. Zob. Kamienie zodiakalne i urodzinowe

Turkus – punkty energetyczne

Turkus związany jest z Czakrą Gardła i Czakrą Trzeciego Oka.

Magiczne właściwości turkusu

Turkusowa mozaikowa maska Xiuhtecuhtli, azteckiego boga ognia, 1400–1521 r., British Museum

Turkus to kamień Nieba, uniwersalny talizman posiadający właściwości uzdrawiające i apotropaiczne (ochronne). W średniowieczu uważano, że turkusy opiekują się swoimi posiadaczami przez całe życie, dzielą z nimi smutki i radości, ściągają na siebie grożące im niebezpieczeństwo, wraz z nimi umierają. Benedykt Chmielewski w Nowych Atenach pisze, że turkus traci kolor i blask wraz ze śmiercią starego właściciela, a odzyskuje je wraz ze znalezieniem nowego.

Turkus – talizman ochronny

Turkus to kamień wojowników. Dawniej powszechne było przekonanie, że chroni swoich właścicieli przed gwałtowną śmiercią, a ponieważ o taką śmierć najłatwiej było na wojnie, turkusami zdobiono zbroje, tarcze, rękojeści mieczy i końskie uprzęże. Znana jest historia o rycerzu, który dzięki turkusowi w pierścieniu wrócił szczęśliwie z wojny. Jego powrót był jednak nie w smak żonie, która zaproponowała, by pozostawił pierścień w kościele jako wotum. Rycerz postąpił zgodnie z jej wolą, a następnie zginął w pierwszej potyczce.

Ochronna moc turkusu sprawdzała się nie tylko w bitwach. W magiczne właściwości turkusu wierzył, na przykład, Aleksander Puszkin. Poeta przekonany był, że pierścień z niebieskim kamieniem ochroni go przed nagłą śmiercią, dlatego nigdy nie rozstawał się ze swoim amuletem. Zdumienie budzi więc fakt, że zdjął go akurat w dniu tragicznego pojedynku z Georgesem d’Anthesem. Niektórzy przypuszczają, że zrobił to celowo, że z rozmysłem oddał swój turkus przyjacielowi, ponieważ był zmęczony życiem – nawałą problemów rodzinnych i finansowych, świeckimi plotkami, prześladowaniami ze strony władzy.

Pierścionki srebrne z turkusem irańskim

Turkus – kamień odważnych eskapad i szczęśliwych powrotów

Turkus od starożytności przemierzał szlaki handlowe wraz z karawanami kupieckimi. Egipcjanie sprowadzali go z Bliskiego Wschodu, Turcy i Arabowie zabierali ze sobą do Europy, Aztekowie przywozili go do swoich miast z dalekiej i dzikiej północy. Według dawnych wierzeń turkus pomagał w znajdywaniu równowagi między potrzebą bezpieczeństwa i pragnieniem przygody, mobilizował do opuszczenia domowej przestrzeni i wyruszenia w nieznane. Jednocześnie kamień ten działał jak duchowy kompas, wskazując drogę tym, którzy chcieli wrócić bezpiecznie w rodzinne strony.

Magiczne właściwości turkusu według wierzeń Wschodu

Najstarszy zabytek z turkusu pochodzi sprzed 7500 lat. Są to bransolety znalezione na mumii egipskiej królowej Zer. Starożytni Egipcjanie wydobywali turkus na półwyspie Synaj, a także sprowadzali go z terenów obecnego Iranu, gdzie występował w znacznie większych ilościach. Perskie złoża były tak zasobne, że pisał o nich Marco Polo: „W tym królestwie [Kerman] rodzą się kamienie zwane turkusami i jest ich wielka obfitość, nachodzą je w górach, wydobywają ze skały”.

Słynna maska Tutanchamona wysadzana jest karneolem, lapisem lazuli i turkusami.

Ludzie Wschodu przypisywali turkusowi szczególne właściwości. Uważali, że kamień ten nie tylko przynosi szczęście i zapewnia dobrobyt, ale też chroni przed chorobami. Znaczenie miała dla nich przede wszystkim intensywnie błękitna barwa minerału, którą kojarzyli z kolorem nieba. Do dzisiaj turkusy niebieskie, o barwie zwanej Persian blue – „błękit perski”, uważane są za najszlachetniejsze. Swoją wartość rytualną miały także turkusy o innych odcieniach – niebieskozielone symbolizowały wodę z górskich potoków, a zielone – owoce magicznych drzew.

Według wierzeń wschodnich amulety turkusowe miały przynosić odwagę, wytrzymałość i pomyślność w walce, dlatego perscy, a następnie arabscy i tureccy wojownicy zdobili nimi broń i uprzęże końskie. Wiele takich precjozów można oglądać w Skarbcu Katedralnym na Wawelu, gdzie mieszczą się trofea wojenne przywiezione przez Jana III Sobieskiego z bitwy pod Wiedniem. Zwyczaj zdobienia broni turkusami przejęła od Ludzi Orientu polska i ruska szlachta. Rejestry skarbców magnackich Rzeczypospolitej zawierają liczne przykłady szabel, buzdyganów i buław hetmańskich obficie wysadzanych turkusami.

Magiczne właściwości turkusu w wierzeniach ludów Mezoameryki

Turkus kochały także ludy prekolumbijskie. Podobnie, jak Persowie i Arabowie, również Aztekowie łączyli turkus z symboliką wojenną. Twierdzili, że w turkusie zaklęte są dusze bohaterskich wojowników i królów. Minerał ten przybył według nich na Ziemię z kosmosu jako dar bogów, dlatego też szeroko stosowali go w swojej sztuce sakralnej i magicznej. Uważali go za kamień Niebios, kojarzyli ze Słońcem, ogniem i kometami.

Słowo „turkus”, w języku Azteków – xihuitl, oznacza także kometę lub meteor. Xihuitl (turkus) występuje w słowie Xihucoatl („ognisty turkusowy wąż”). W wierzeniach ludów Mezoameryki Xihucoatl był nagualem, zwierzęcą formą azteckiego bóstwa ognia Xiuhtecuhtli. Z kolei imię Xiuhtecuhtli oznacza dosłownie „pan turkusów”. Według znawców mitologii azteckiej związek niebieskiego, „zimnego” turkusu z ogniem i bóstwami ognia zasadza się na podobieństwie kolorystycznym do najbardziej intensywnej, najgorętszej części płomienia.

Od roku 900 ludy prekolumbijskie sprowadzali turkus z północy, z obcych im terenów współczesnej Arizony i Nowego Meksyku. Mniej więcej w tym czasie ten niebieski minerał zastąpił jadeit w panteonie najważniejszych kamieni magicznych. Służył do ozdabiania rytualnych masek, zwierciadeł i strojów kapłanów. Najbardziej charakterystyczną techniką zdobniczą była tessera, czyli wykładanie drewna kwadratowymi płytkami turkusu. Piękne i tajemnicze przykłady tego rodzaju zabytków zachowały się do dzisiaj i można je oglądać m.in. w British Museum.

Dwugłowy wąż, aztecka turkusowa mozaika na drewnie, 1450–1521 r., British Museum

Turkus w wierzeniach rdzennych mieszkańców Ameryki Północnej

W magiczne właściwości turkusu wierzyli rdzenni mieszkańcy Stanów Zjednoczonych. Ten niebieski minerał występuje obficie w południowo-zachodnich stanach USA, w Arizonie, Nevadzie, Colorado czy w Nowym Meksyku. Turkus pojawia się często w mitach i legendach ludu Navajo, Apaczów, Hopi i Pueblo. Przez Indian uważany był za najważniejszy amulet, chroniący ciało i duszę, symbol niebiańskiej czystości i kamień szamański, zdolny wywoływać deszcz i strzec przed chorobami. Zuni rzeźbili z turkusu talizmany i ozdabiali nim figurki bożków. W ich wierzeniach niebieski turkus symbolizował Niebo i przypisywany był mężczyznom, podczas gdy zielony, symbolizował Ziemię i przypisywany był kobietom. Z turkusu do dziś wykonuje się magiczne koraliki, mające chronić posiadacza przed chorobami i innymi nieszczęściami, słynne łapacze snów oraz bola (bolo tie), rodzaj biżuterii męskiej, modnej również obecnie i chętnie zakładanej przez mieszkańców amerykańskiego Południowego-Zachodu.

Autor:
Olga Siemońska – artysta jubiler, rzeczoznawca kamieni szlachetnych, filolog

Źródła:

1. Karl A. Taube, The symbolism of turquoise in ancient Mesoamerica
2. B. Krzywobłocka, R. Krzywobłocka, Magia klejnotów, Warszawa 1976.
3. E. Mabelle, Crystals for Witches, 2020.
4. M. Toll, The Illustrated Crystallary, 2020.

Fotografie:

1. Roland Unger, CC BY-SA 3.0 <https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0>, via Wikimedia Commons
2. CC BY-SA 4.0, Hans Hillewaert, Turquoise mosaic mask of Xiuhtecuhtli, the god of fire. Aztec or Mixtec (AD 1400-1521), in the British Museum. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Xiuhtecuhtli_(mask).jpg
3. British Museum, CC BY-SA 4.0 <https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0>, via Wikimedia Commons