Kolekcja krzemienia pasiastego
Krzemień pasiasty to nasza duma
W trzeciej sali muzealnej i częściowo w szlifierni można oglądać, jedną z największych w kraju, wielokrotnie nagradzaną na wielu wystawach w kraju i za granicą, kolekcję krzemienia pasiastego będącego regionalnym kamieniem jubilerskim z największą na świecie oszlifowaną konkrecją (80 kg). Świętokrzyski unikat w eleganckiej szarości, w pierwszej chwili wydaje się nieco monotonny, lecz po bliższym poznaniu zaskakuje mnogością deseni i obrazów w nim zaklętych. W kolekcji przeważają okazy szlifowane bezpośrednio z surowego kamienia, tzn. krzemień przed obróbką nie jest cięty, ale łupany. Nawiązuje to do jego pierwotnego wykorzystania, jako kamienia łupanego i współgra z pasiastym rysunkiem, tworząc efekt trójwymiarowości.
Taka metoda szlifu krzemienia pasiastego jest bardzo trudna i pracochłonna. Do tak dużych okazów została pierwszy raz użyta w naszej pracowni przez właściciela Dariusza Siemońskiego w 2005 roku, a wyszlifowanie takiej liczby eksponatów było nie lada wyczynem. W kolekcji znajdują się także kaboszony, rzeźby, bibeloty i biżuteria wykonane także w naszej pracowni. Miejsce ekspozycji ozdabiają zdjęcia ukazujące malowane krzemiennymi pasami obrazy.
OD CZEGO ZALEŻY CENA KRZEMIENIA PASIASTEGO?
Cena krzemienia pasiastego, podobnie jak w przypadku innych kamieni ozdobnych, zależy od jego jakości, od tego w jaki sposób został wyszlifowany.
JAKOŚĆ
Najważniejsza jest jakość kamienia. Im ładniejszy rysunek na krzemieniu, tym wyższa będzie jego cena. Pasy powinny być wyraźne i gęsto ułożone lub tworzyć ciekawy deseń. Rysunek nie powinien być zakłócony wszelkiego rodzaju plamkami, spękaniami i wtrąceniami. Powierzchnia kamienia powinna pięknie błyszczeć. Efekt wysokiego połysku, wbrew pozorom, jest dosyć trudny do osiągnięcia i kosztowny, gdyż poszczególne pasy cechuje różna twardość. Maszyny do ręcznego szlifowania i polerowania krzemienia pasiastego są drogie.
SPOSOBY SZLIFOWANIA KRZEMIENIA PASIASTEGO
Obróbka maszynowa
Najniższą wartość mają krzemienie bębnowane, tzw. bębnówka. Są to kamienie o nieregularnym kształcie, wyglądające jak te znajdowane na plaży, ale lepiej wypolerowane. Bębnówkę szlifuje się maszynowo, dlatego kamienie te często nie mają ciekawego rysunku, mogą mieć za to spękania i rysy, wynikające z niedopolerowania. Biżuteria wykonana z bębnowanego krzemienia jest dużo tańsza niż ta z krzemienia szlifowanego ręcznie, zwłaszcza jeśli zamocowana jest na przyklejanych, metalowych elementach, a nie przewiercona.
Obróbka ręczna
Ręczna obróbka krzemienia wymaga dużego nakładu pracy, czasu i cierpliwości, ale pozwala na staranny wybór wzoru i pieczołowite wykonanie. Kaboszon z krzemienia pasiastego wykonany ręcznie jest dużo ładniejszy niż kamień bębnowany, w związku z tym jego cena jest dużo wyższa.
Kaboszony oprawia się następnie w srebro, co powoduje, że ich wartość jeszcze bardziej wzrasta. Zob. Rodzaje szlifów – Co to jest szlif kaboszonowy?
Droższe są także kamienie przewiercane, z dużymi otworami (walce, baryłki, wisiory z dziurą), gdyż powstają przy użyciu grubych, bardzo kosztownych wierteł.
Istotną kwestią jest niewątpliwie, kto i gdzie szlifował krzemień pasiasty. Z oczywistych względów kamienie wyszlifowane w Polsce, przez polskich szlifierzy będą droższe, niż te wyszlifowane w Chinach.
Pochodzenie krzemienia pasiastego
Krzemień pasiasty jest formą skały osadowej zbudowanej głównie ze skrytokrystalicznego kwarcu (chalcedonu) z domieszką ziaren kwarcu, węglanu wapnia oraz opalu. Występuje w złożach wapienia w postaci bulastych konkrecji o średnicy do kilkudziesięciu centymetrów. Jedna z teorii głosi, że kwarc, z którego składa się krzemień jest pochodzenia organicznego. Budowały z niego szkielety gąbki żyjące masowo w ciepłych morzach jurajskich, około 150 mln lat temu. Kwarc wypłukany z obumarłych cząstek gąbek krystalizował później wokół jąder krystalizacji układając się koncentrycznie tworząc na przemian jasne i ciemne smugi.
Każdy kawałek krzemienia zachwyca niezwykłym obrazem i wyszlifowany jest niemal dziełem sztuki. Widać to nie tylko w dużych okazach, ale także w małych wykonywanych ręcznie kaboszonach, wykorzystywanych późnej do produkcji unikatowej biżuterii.
Świętokrzyski unikat
Najpiękniejszy krzemień pasiasty występuje tylko w jednym miejscu na ziemi – w wapieniach górnej jury w północno – wschodniej części Gór Świętokrzyskich, ciągnąc się pasem od Ożarowa, przez Krzemionki Opatowskie do Iłży. W Krzemionkach wydobywany był już w neolicie i służył do produkcji siekierek, przede wszystkim o znaczeniu kultowym i magicznym. Dziś w Krzemionkach Opatowskich znajduje się rezerwat archeologiczny i tam już krzemienia się nie wydobywa. Jest pozyskiwany tylko jako odpad w kopalniach wapienia i wykorzystywany do produkcji biżuterii i bibelotów. Trochę gorszej jakości, ale także bardzo atrakcyjny jest krzemień z okolic Małogoszcza.
MITY NA TEMAT KRZEMIENIA PASIASTEGO
Czy „kamień optymizmu” występuje tylko w świętokrzyskim?
Oczywiście, że nie. Krzemienie posiadające pasiaste wzory można znaleźć w wielu miejscach na świecie. Tylko, że nie są to kamienie jakości jubilerskiej. W kamieniach szlachetnych i ozdobnych cenimy ich piękno, wysoką twardość, możliwość oszlifowania i nadania poleru. Przy czym ważne jest, by kamień dobrze się prezentował nawet w pierścionkach i kolczykach, gdy jego rozmiar jest bardzo niewielki. Świętokrzyski krzemień pasiasty ma wysoką twardość, jest stosunkowo odporny na czynniki chemiczne i fizyczne, można go wypolerować na wysoki połysk, przede wszystkim zaś posiada piękne, gęsto ułożone pasy, tworzące fascynujące wzory, sprawiające wrażenie trójwymiarowych rysunków. I to właśnie z powodu tych wyjątkowych cech mówimy, że jubilerski krzemień pasiasty występuje tylko w jednym miejscu na Ziemi, w GÓRACH ŚWIĘTOKRZYSKICH.
A nie w Sandomierzu?
Wbrew powszechnej opinii – KRZEMIEŃ PASIASTY NIE WYSTĘPUJE W SANDOMIERZU. Jest to chyba największy mit, który przylgnął do tego kamienia. Uważam, że warto go wreszcie obalić, gdyż za bardzo wsiąkł w świadomość miłośników polskiej mineralogii i jubilerstwa. Owszem, nie ulega wątpliwości, że w Sandomierzu mieszka Cezary Łutowicz, któremu krzemień pasiasty zawdzięcza swoją sławę i to w Sandomierzu sprzedaje się krzemienia najwięcej. SPRZEDAJE – NIE WYDOBYWA! Twierdzenie, że krzemień pasiasty występuje w Sandomierzu jest absurdalne i to nie tylko, dlatego że geograficznie Krzemionki (neolityczne kopalnie krzemienia pasiastego) czy Śródborze (miejsce występowania najpiękniejszych krzemieni pasiastych) znajdują się bliżej Ostrowca Świętokrzyskiego. Twierdzenie to nie ma sensu przede wszystkim z punktu widzenia geologii.
Wytwórcy i sprzedawcy biżuterii krzemiennej z Sandomierza rozpowszechnili informację, że skała ta pochodzi z „ziemi sandomierskiej”. Tłumaczą się tym, że mają na myśli krainę historyczną. Jest to informacja bardzo nieprecyzyjna. „Ziemią sandomierską” w średniowieczu określano duży obszar rozciągający się od Pilicy po Wisłę i od Sanu po Dunajec. Użycie nazwy średniowiecznej krainy do określenia położenia złóż geologicznych jest mylące. Jest to nic innego jak zabieg marketingowy mający na celu stworzenie wrażenia, że krzemień pasiasty występuje tylko i wyłącznie w pobliżu słynnego miasta ojca Mateusza. Nic dziwnego, że wielu ludzi myśli, że znajdzie krzemień w skałach otaczających Sandomierz albo i nawet w samym Sandomierzu. Ba, niektórzy turyści są w stanie przysiąc, że widzieli go w podziemiach miasta, kiedy byli tam na wycieczce! Prawdopodobnie opary alkoholu sprawiły, że sandomierska trasa podziemna zlała im się w jedno z kopalnią w Krzemionkach, która znajduje się przecież 50 km dalej 
Gdzie dokładnie występuje krzemień pasiasty?
Prawda jest taka, że Sandomierz ani nie jest najważniejszym miastem regionu, ani nie znajduje się najbliżej najważniejszych wystąpień krzemienia pasiastego, więc nie powinien stanowić dla nich punktu odniesienia. Ale to nawet nie geografia jest tutaj najważniejsza lecz geologia. Formacje geologiczne otaczające miasto różnią się od tych, w których spotykamy krzemień pasiasty. Krzemień pasiasty występuje w wapieniach górnej jury, głównie na północno-wschodnich obrzeżeniach Gór Świętokrzyskich, ciągnących się od Iłży do Zawichostu. Można go także znaleźć w zachodniej i południowej części regionu (Bukowa, Maćkowa Góra, Małogoszcz, Głuchowiec, Morawica, Wola Morawicka). Sandomierz i okolice zbudowane są natomiast z utworów kambryjskich, przykrytych osadami mioceńskimi i czwartorzędowymi. Krzemienia pasiastego w nich nie znajdziemy.
GDZIE WYDOBYWANY JEST KRZEMIEŃ PASIASTY?
Do wyjaśnienia pozostaje jeszcze jedna kwestia. Gdzie wydobywany jest krzemień pasiasty? Odpowiedź brzmi: obecnie nigdzie. Był wydobywany dawno temu w epoce neolitu, ze złóż położonych w okolicach Ostrowca Świętokrzyskiego. Tam właśnie, w Krzemionkach, znajduje się prehistoryczna kopalnia, rezerwat archeologiczny wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
SKĄD POCHODZI NAJPIĘKNIEJSZY KRZEMIEŃ PASIASTY?
Obecnie nie istnieją czynne kopalnie krzemienia pasiastego. Kamień ten wydobywany jest przy okazji, w trakcie eksploatacji złóż wapienia. Najpiękniejszy krzemień pasiasty pochodzi z kamieniołomu w miejscowości Śródborze, położonej koło Ożarowa. Kamieniołom ten jest aktualnie zamknięty.
WYSOKIEJ JAKOŚCI BIŻUTERIA Z KRZEMIENIA PASIASTEGO
KRZEMIEŃ PASIASTY NIE MA PASKÓW?
Jest to dosyć nowy i chyba najdziwniejszy mit związany z tym kamieniem. Okazuje się, że niektórzy sprzedawcy nie mają dostępu do krzemienia z ładnymi pasiastymi wzorami, dlatego swoim klientom mówią, że krzemień pasiasty jest pasiasty tylko z nazwy. Tłumaczą to tym, że pasy na krzemieniu są szerokie i widać je tylko na dużych konkrecjach krzemiennych, a na elementach biżuterii już nie. I TO JEST KOLEJNY CHWYT MARKETINGOWY! Krzemień pasiasty jakości jubilerskiej powinien mieć pasy lub wzory. Powinien zachwycać, nie rozczarowywać. Moim zdaniem, takie podejście niektórych twórców biżuterii oraz sprzedawców tylko deprecjonuje ten naprawdę atrakcyjny materiał. Ludzie nie są ślepi, widzą, że coś jest nie tak. Mówiono im, że jak pojadą w Świętokrzyskie, to zobaczą wyjątkowy, piękny kamień jubilerski, „polski diament” itd. A co widzą? Widzą zwykłą szaro-beżową skałę kamień polny, na pewno nie „polski diament”. Nie dajcie się nabrać! Krzemień pasiasty potrafi być naprawdę piękny. Nie warto kupować odpadów, które są pasiaste tylko z nazwy.
Krzemień pasiasty w naszej codzienności
Od wielu już lat otaczamy się krzemieniem pasiastym. Wszyscy wytwarzamy ozdoby z tego kamienia, które także sami nosimy. Zaraziliśmy miłością do niego ludzi nam bliskich. Z całą odpowiedzialnością możemy twierdzić , że krzemień pasiasty to kamień optymizmu. Codziennie doświadczamy jego cudownych właściwości. Krzemień pasiasty to jedyny kamień ozdobny prawdziwie polski. Każda Polka powinna go nosić, jeżeli nie w postaci biżuterii z krzemienia pasiastego, to chociaż w torebce jako kamyk „ na szczęście”. Wtedy w każdym momencie może kogoś obdarować oryginalnym, polskim prezentem.
Źródła:
- P. Król, Z. Migaszewski, Rodzaje, występowanie i geneza krzemieni. Zarys problematyki, [w:] Historia krzemienia, red. P. Król, Kielce 2009.
- ABC świętokrzyskiej geologii, Geopark Kielce
- Andrzej Juszczyk, Krystyna Wojciechowska, Izabela Bojakowska, Anna Pasieczna, Hanna Tomassi-Morawiec, OBJAŚNIENIADO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000, Arkusz SANDOMIERZ (855), Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2006
