Kamień księżycowy. Występowanie i właściwości

Co to jest kamień księżycowy?

Dawniej wierzono, że kamień księżycowy to skamieniałe promienie światła Księżyca. Dowodem na to miał być tajemniczy niebieski blask pojawiający się na jego powierzchni podczas obracania. Jednakże wbrew nazwie minerał ten nie ma nic wspólnego z Księżycem, ciałami niebieskimi, czy w ogóle z kosmosem.

Adular – kamień księżycowy, należy do skaleni, czyli grupy najbardziej licznych minerałów w skorupie ziemskiej. Jak to się więc stało, że ten pospolity kamień stanowi dziś jeden z najbardziej lubianych i cenionych kamieni szlachetnych? Skąd bierze się tajemnicza poświata obserwowana na jego powierzchni i gdzie występują najpiękniejsze kamienie księżycowe? Tego oraz wielu innych rzeczy dowiecie się z niniejszego artykułu.

Skalenie (glinokrzemiany przestrzenne potasu, sodu, wapnia, rzadziej baru) są najobszerniejszą grupą minerałów budujących skorupę ziemską. Występują prawie we wszystkich rodzajach skał. Dzielą się na dwie grupy: potasowe (K-skalenie) i sodowo-wapniowe (plagioklazy). Kamień księżycowy, zwany również adularem (od gór Adula w Szwajcarii, gdzie występuje), jest odmianą skalenia potasowego – ortoklazu. Do skaleni należą też takie kamienie jubilerskie, jak: kamień słoneczny (plagioklaz), labrador (plagioklaz), białomoryt (plagioklaz) i amazonit (skaleń potasowy).

Kamień księżycowy (adular) jest odmianą ortoklazu

Właściwości kamienia księżycowego

Efekt adularyzacji a dawne wierzenia

Kamień księżycowy zdobył uznanie dzięki właściwości zwanej adularyzacją. Jest to efekt optyczny w postaci przebiegającej po powierzchni obracanego kaboszonu srebrzysto-perłowej poświaty, przypominającej światło Księżyca. Powodem występowania adularyzacji są listewkowate wrostki albitu (skalenia sodowo-wapniowego), na których dochodzi do rozproszenia i interferencji światła.

Magiczna świetlistość jest przyczyną odwiecznego zauroczenia człowieka tym minerałem. Istnieją wierzenia mówiące o tajemniczym, migotliwym piętnie, które pojawia się na wybranych kamieniach w czasie nowiu, i które rośnie razem z Księżycem.

Okaz kamienia księżycowego ze Sri Lanki. Własność: Galeria Tajemnice Klejnotów

Według legend ten, kto wejdzie w posiadanie akurat takiego okazu kamienia księżycowego, zostanie obdarzony umiejętnością przepowiadania przyszłości. Na Bliskim Wschodzie kobiety uważały adular za swój kamień. Twierdziły, że pomaga im przezwyciężyć fizyczną i moralną niemoc, radzić sobie ze złymi emocjami. Na Rusi kamienie z efektem adularyzacji kładziono pod poduszkę, by w nocy wyśnić obraz przyszłego małżonka.

Jako kamień jubilerski ceniony jest zwłaszcza w krajach niemieckojęzycznych, gdyż jego złoża historyczne mieszczą się w szwajcarskich Alpach, we wspomnianym już masywie Adula.

Kamienie księżycowe uważa się za tradycyjny kamień osób urodzonych w czerwcu. Jego zamiennikiem może być perła, która charakteryzuje się podobnym połyskiem.

Obróbka kamieni księżycowych

Aby poświata była dobrze widoczna w obróbce kamieni księżycowych stosuje się szlif kaboszonowy. Przed rozpoczęciem pracy szlifierz musi zwrócić uwagę na odpowiednie zorientowanie kamienia, tak aby efekt migotliwości obserwowany był na czaszy kaboszonu. Bardzo nielicznym, doskonale przezroczystym kamieniom księżycowym nadaje się szlif fasetkowy.

Niektóre kamienie księżycowe wykazują efekt kociego oka lub asteryzmu (gwiazkowości). W takim przypadku szlifierz nadaje kaboszonowi odpowiednią wysokość i i stara się, by promienie przesuwały się idealnie po jego czubku

Kamień księżycowy w biżuterii

Adularowy kamień księżycowy to jedyna odmiana skalenia posiadająca status kamienia szlachetnego. Przyczyną tego stanu rzeczy jest wielowiekowa tradycja, która uczyniła ten minerał bardzo pożądanym materiałem jubilerskim, a także jego częściowa przezroczystość. Inne odmiany skaleni – labrador czy białomoryt, mimo że również przyciągają uwagę piękną grą świetlną widoczną na powierzchni oszlifowanego kaboszonu, są nieprzezroczyste, przez co gemmolodzy zaliczają je do kamieni ozdobnych.

Kolczyki z niebieskimi kamieniami księżycowymi ze Sri Lanki

Kamienie księżycowe najlepszej jakości jubilerskiej – półprzezroczyste i charakteryzujące się występowaniem niebieskawej poświaty – pochodzą ze Sri Lanki. Obecność niebieskiego „księżycowego” blasku w lankijskich adularach zależy od grubości warstewek albitu – im będą cieńsze, tym intensywniejsza będzie niebieska poświata.

Adular posiada stosunkowo wysoką twardość – 6-6,5 w skali Mohsa. Jest jednak dość kruchy, przez co wymaga zachowania szczególnej ostrożności w procesie oprawy, a także podczas użytkowania.

Jak odróżnić prawdziwy kamień księżycowy od podróbki?

Adular jest niezwykle popularnym i cenionym materiałem jubilerskim. Z tego też względu na rynku istnieje wiele podróbek imitujących naturalne kamienie księżycowe. Większość z nich to tak zwany opalit, udający zarówno opal, jak i właśnie skaleń potasowy z efektem adularyzacji. Opalit to ogólny termin, który odnosi się do różnych rodzajów szkła, posiadającego mleczną lub półprzezroczytą strukturę i mieniącego się niebieskawo-żółtawym blaskiem.

Szkło opalowe bardzo często spotyka się sklepach jubilerskich, na straganach w miejscowościach turystycznych i na giełdach minerałów. Jego ceny nie przekraczają cen wyrobów z gorszej jakości kwarcu, przez co łatwo stwierdzić jego fałszywość. Jednakże najpewniejszym sposobem na rozpoznanie imitacji jest uważne obserwowanie efektu migotliwości. Poświata naturalnego kamienia księżycowego będzie pojawiać się w jednym miejscu kaboszonu i znikać wraz z jego obracaniem. Opalit będzie wykazywał ten efekt równomiernie z każdej strony.

Sri Lanka – ojczyzna najlepszych kamieni księżycowych

Najlepszej jakości kamienie księżycowe pochodzą z kilku niewielkich kopalni w miejscowości Meetiyagoda na wyspie Cejlon (Sri Lanka). Jej mieszkańcy wierzą boską moc adularu i darzą go głęboką czcią. Uważają, że minerał ten ma zdolność przyciągania wody i wywoływania życiodajnych opadów w porze deszczowej.

Kopalnie w Meetiyagoda są własnością małych prywatnych przedsiębiorców. Technologia eksploatacji i obróbki nie zmienia się tam od lat. Kamienie pozyskuje się ręcznie, w prymitywnych i dość niebezpiecznych warunkach. Wynika to nie z braku środków finansowych, lecz z polityki zrównoważonego wydobycia, która ma na celu zapobieżenie agresywnej eksploatacji złóż i zachowanie ich dla potomnych.

Kamienie księżycowe znajdowane są w pegmatytach granitowych. Aby się do nich dostać górnicy kopią dwa wąskie szyby w glinie kaolinowej, która pokrywa skałę macierzystą.

Szyby te noszą nazwę yati illama. Pierwszy szyb to kopalnią właściwa, drugi służy do odpompowywania wody. Ściany kopalni podpierane są kłodami z drzewa kokosowego i wykładane liśćmi paproci kekilla, które zatrzymują glinę i równocześnie przepuszczają wodę, zmniejszając tym samym ciśnienie i umożliwiając głębsze wydobycie.

Aby zwiększyć obszar eksploatacji oprócz pionowego szybu drąży się też poziome korytarze długości około 10 metrów prowadzące w cztery strony świata. Górnicy zjeżdżają do kopalni w wiadrach, do których potem wrzucają wykruszony kilofami pegmatyt. Wiadro spuszczane i wyciągane jest za pomocą sznura i drewnianego koła, obracanego przez dwóch mężczyzn.

Wydobyty z kopalni urobek, tzw. illam, przenoszony jest do wiklinowych koszy, przepłukiwany w pobliskim stawie, dokładnie oglądany i przebierany. Znalezione minerały, głównie kamienie księżycowe, są następnie sortowane według rozmiaru i jakości.

Kamienie są cięte, szlifowane i polerowane ręcznie, choć większość maszyn ma już napęd elektryczny, który przyśpiesza pracę. Każdy kamień poddaje się obróbce pojedynczo, poświęcając mu wiele uwagi i miłości. Zupełnie jak u nas 😉

Co to jest białomoryt?

Czy inne skalenie też mogą wykazywać efekt adularyzacji?

Ciekawostką jest, że spośród skaleni nie tylko kamienie księżycowe wykazują efekt adularyzacji. Zdolne są do tego też niektóre bytownity z Indii oraz rodzaj oligoklazu z Karelii zwany białomorytem. Nazwę „białomoryt” wymyślił w 1925 roku słynny rosysjki mineralog Aleksandr Fersman. W książce Wspomnienia o kamieniu opisuje swoje pierwsze spotkanie z tym minerałem i wrażenie, jakie na nim wywołał:

„Tam, gdzie Morze Białe swoimi białymi odcieniami zlewa się z jasnym, bezbarwnym niebem, tam gdzie całą przyrodę przenikają białe noce Północy, – tam narodził się białomoryt, księżycowo-tajemniczy, lśniący kamień […] Na błyszczących powierzchniach igrało tajemnicze światło – delikatna niebiesko-zielona, ledwie zauważalna poświata, która z rzadka błyskała czerwoną iskrą. […] I szło to światło gdzieś z głębi kamienia”

Wspomnienia o kamieniu

A. Fersman

Białomoryt (oligoklaz) należy do plagioklazów mieszanych. Występuje w pegmatytach granitowych na północy Rosji (w Karelii i w południowej części półwyspu Kolskiego).

Efekt iryzacji obserwowany na powierzchni kamienia spowodowany jest warstwową budową. Badania pod mikroskopem elektronowym wykazały, że najbardziej intensywną poświatę obserwuje się, gdy warstewki mają od 300 do 700 nm.

O wierzeniach związanych z białomorytem niewiele wiadomo. Podobno Pomorcy – Rosjanie, którzy w dawnych wiekach osiedlili się nad Morzem Białym, uważają,  że kamień ten dysponuje mocą obrony przed ciemnymi siłami.

Autor:
Olga Siemońska – artysta jubiler, rzeczoznawca kamieni szlachetnych, filolog