Co to jest kryształ górski?
Kryształ górski, zwany kiedyś kryształem górnym to bezbarwna, przezroczysta odmiana minerału kwarcu (SiO2). Nazwa pochodzi od słowa krýstallos (κρύσταλλος), co po grecku oznacza “lód”. Starożytni Grecy wierzyli, że kryształ górski jest zaklętym przez bogów wiecznym lodem, który zamarzł tak bardzo, że nie jest w stanie stopnieć.
- Kryształ górski, Polska
- Kryształ górski , USA
- Kryształ górski, Brazylia
Mit ten pokutował aż do XVII wieku, kiedy Robert Boyle doszedł do wniosku, że kryształ górski i lód mają inną gęstość, w związku z czym nie mogą być tą samą substancją. Drugi człon nazwy – “górski”, wziął się z przekonania, że skamieniały lód można znaleźć tylko wysoko w górach. Rzeczywiście, najbardziej znane miejsca wydobycia kryształu górskiego znajdowały się Alpach szwajcarskich i francuskich. Później odkryto również złoża w Karpatach, Sudetach, Górach Harzu, na Uralu i Ałtaju.
Kryształ górski może osiągnąć rozmiar nawet do 1 m długości. Takie duże okazy znajdowane są w Alpach, w Brazylii i na Madagaskarze. Szczególnie cenione są również maleńkie przejrzyste kryształki w formie idealnie wykształconych krótkich słupów heksagonalnych zakończonych z obu stron piramidą. Okazy takie nazywane są ze względu na ich czystość i pokrój “diamentami”, np. “diament” marmaroski z Rumunii, “diament” alaskański, bohemski, islandzki, “diament” z Herkimer.

„Diament” z Herkimer, stan Nowy Jork, USA Muzeum Minerałów i Skamieniałości w Świętej Katarzynie
W szeregu krystalizacyjnym kwarc tworzy się jako ostatni, dlatego też swoim kształtem musi dostosować się do kształtu pustek między innymi minerałami. Skutkiem tego jest niedoskonała postać kryształów. Forma słupa zakończonego z obu stron piramidkami stanowi wielką rzadkość i jest poszukiwana przez kolekcjonerów.

Prawdopodobnie największy, stukilogramowy okaz kryształu górskiego (a właściwie zrostu kilku kryształów), jaki można zobaczyć w Polsce, znajduje się w naszym muzeum w Świętej Katarzynie. Wcześniej zdobił gabinet dyrektora kopalni w Arkansas.
Choć tylko kryształ górski zawiera w nazwie słowo “kryształ”, to w istocie każdy minerał posiada postać krystaliczną, tzn. jest kryształem. Co więcej, szkło ołowiowe, potocznie zwane kryształem, wcale nim nie jest. Czym dokładnie jest kryształ (ciało krystaliczne) dowiecie się z artykułu Minerał, skała, kryształ.
Kryształ górski w historii, wierzeniach i dziełach sztuki użytkowej
W starożytności kryształowi górskiemu przypisywano boskie pochodzenie, wierzono w jego nadprzyrodzone właściwości. Kryształowych kul używano nie tylko do chłodzenia rąk w upalne dni, ale też do wróżenia. Na wyrobach z tego minerału (gemmach, czarach, kostkach itp.) ryto symbole i magiczne zaklęcia, które miały zwiększyć jego moc.

Flakonik z kryształu górskiego z czasów dynastii Fatymidów. Luwr.
Z kunsztownie rzeźbionych naczyń z kryształu górskiego słynął Egipt czasów kalifatu Fatymidów. Maleńkie flakoniki zdobione wizerunkami rajskich ptaków, lwów i kwiatów z inskrypcjami, mówiącymi o przynależności do poszczególnych władców, są uważane za najcenniejsze zabytki sztuki islamskiej. Do dziś przetrwało ich jedynie kilka. Buteleczki drążone były w jednym kawałku wyjątkowo przejrzystego kryształu górskiego, a następne pokrywane płaskorzeźbami. Materiał sprowadzano z Basry, Jemenu oraz wysp zlokalizowanych przy wschodnich wybrzeżach Afryki.
Z czar z kryształu górskiego chętnie pili władcy, którzy obawiali się zamachów na swoje życie. Istniało bowiem przekonanie, że trucizna wlana do takiego naczynia staje się widoczna, a nawet powoduje pęknięcie kryształu. Z tego też powodu kryształ górski kojarzono z białą magią. Z kolei moriony i kwarce dymne wykorzystywano w praktykach czarnomagicznych.
Kolekcję artefaktów z kryształu górskiego posiadał zafascynowany magią i alchemią cesarz Rudolf II Habsburg. Sprowadzał z zagranicy gemmy, średniowieczne puchary i inne precjoza, które potem wykorzystywali przebywający na jego praskim dworze magowie. Zatrudniał też miejscowych rzemieślników, którzy szczycili się nie gorszymi umiejętnościami gliptycznymi niż starożytni i średniowieczni mistrzowie.
Kryształ górski pełnił w dawnych wiekach rolę podobną do tej, którą dziś pełni diament. Średniowieczne regalia królewskie, przedmioty kultu, funeralia i inne kosztowności były bogato zdobione właśnie tym kamieniem. W świadomości chrześcijańskiej postrzegano go jako symbol cnót czystości i skromności.
W XVIII wieku panowała moda na świeckie relikwiarze wykonane z kryształu górskiego zawierające prochy kochanków znanych z legend i literatury. Kilka takich relikwiarzy, przywiezionych z podróży do Anglii i zawierających m.in. szczątki Abelarda i Heloizy, posiadała w swoich zbiorach Izabela Czartoryska.
Słynący z osobliwego poczucia humoru i wyszukanego gustu car Piotr I miał w swojej kolekcji samowar z kryształu górskiego, który wykorzystywał w nietypowy sposób. Ponoć na przyjęciach, w ramach dowcipu, częstował z niego gości herbatą zmieszaną z wódką.
W swoim czasie głośno było o czaszkach z kryształu górskiego znajdowanych na terenie krajów Ameryki Środkowej. Czaszkom tym przypisywano magiczne właściwości i pozaziemskie pochodzenie. Najsłynniejsza z nich – „Czaszka przeznaczenia” miała zostać odkryta w prekolumbijskich ruinach w Belize przez córkę podróżnika Fredericka A. Mitchella-Hedgesa. W książce „Danger My Ally” Hedges wysuwał tezę, że przedmiot używany był przez majańskich kapłanów do sprowadzania natychmiastowej śmierci na wskazanego człowieka. Jedna z legend mówi, że „czaszka przeznaczenia” jest jedną z trzynastu nadprzyrodzonych czaszek z kryształu górskiego, które złączone razem wskażą prawdziwy cel istnienia ludzkości.

Kryształowa czaszka z Muzeum Brytyjskiego w Londynie
Osoby obcujące z czaszkami doznawały ponoć wizji, były w stanie zobaczyć przyszłość, a nawet dostąpić uzdrowienia. Mit o magicznej sile artefaktów podsycał również nabożny szacunek, jakim obdarzała je miejscowa ludność. Dziś kryształowe czaszki uważa się za mistyfikację, co nie zmienia faktu, że legenda przeniknęła do popkultury. Motyw czaszek z kryształu górskiego pojawia się na przykład w filmie Indiana Jones i Królestwo Kryształowej Czaszki.
Wyroby z kryształu górskiego w naszym sklepie online
Autor:
Olga Siemońska – artysta jubiler, rzeczoznawca kamieni szlachetnych, filolog