Piryt – Złoto Głupców

Co to jest piryt?

Nie wszystko złoto, co się świeci

Piryt nazywany jest często Złotem Głupców, czasem – Złotem Szaleńców. Winna jest temu jego złocistożółta barwa, która nadaje mu wygląd podobny do złota. Dawni poszukiwacze cennego kruszcu przywozili z ryzykownych wypraw mieniące się na żółto metaliczne kamienie, po czym dowiadywali się, że ich znalezisko to nic innego, jak piryt, który ze szlachetnym metalem nie ma nic wspólnego. Pomyłkom sprzyjał fakt, że piryt często występuje w towarzystwie złota.

Piryt to minerał z gromady siarczków (FeS₂). Krystalizuje w układzie regularnym. Tworzy kryształy izometryczne, przyjmujące najczęściej postać sześcianów, ośmiościanów i dwunastościanów pentagonalnych. Występuje m. in. w skupieniach zbitych, ziarnistych,  kulistych, groniastych i promienistych. Jest minerałem stosunkowo twardym (6-6,5 w skali Mohsa), ale kruchym. Posiada metaliczny połysk i złocistożółtą lub jasnomosiężną barwę. Jego główne składniki to siarka i żelazo, ale może zawierać też domieszki niklu, kobaltu, cynku, srebra, złota, miedzi oraz arsenu, selenu i talu.

Jak odróżnić piryt od złota?

W gruncie rzeczy jest to dosyć proste i nie powinno nikomu sprawić problemu. Złoto jest cięższe od pirytu, bardziej miękkie i, przede wszystkim, bardziej „złociste”. Ten, kto widział na własne oczy samorodek złota, nie pomyli jego barwy z niczym innym. Kto ma jednak wątpliwości, powinien zwrócić uwagę na kształt. Kryształki pirytu będą miały regularną formę lecz ostre krawędzie, zaś złoto – nieregularną formę i krawędzie raczej łagodnie zaokrąglone. Wynika to z budowy tych minerałów. Złoto jest metalem, posiada więc strukturę krystaliczną, ale ziarna, które ją budują są bardzo małe, dużo mniejsze niż kryształki pirytu, które często (nie zawsze) będą widoczne gołym okiem. Co więcej piryt jest też dużo mniej odporny chemicznie. Łatwo ulega wietrzeniu pod wpływem tlenu i wilgoci, czego nie można powiedzieć o złocie, które jest najmniej reaktywnym pierwiastkiem.

Występowanie pirytu

Piryt występuje we wszystkich typach skał. Jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych minerałów w skorupie ziemskiej. Znane złoża znajdują się we Włoszech, Hiszpanii, Grecji, Rosji, USA, Peru, Meksyku i Ugandzie. Duże, pięknie wykształcone okazy pirytu występują w Rosji, w Dalniegorsku. Średnica kryształów dochodzi tam do 50 cm. Kolekcjonerzy cenią też piryty ze złoża położonego niedaleko miejscowości Navajún, w prowincji La Rioja (Hiszpania). Pochodzące stamtąd okazy posiadają formę niemal idealnych sześcianów. Wiele osób myśli, że swój doskonały kształt piryty z Navajún zawdzięczają ingerencji człowieka, co oczywiście nie jest prawdą. Piryt występuje także w Polsce, m.in. na Dolnym Śląsku i w Górach Świętokrzyskich.

Piryt może występować w skamieniałościach. Organizm, rozkładając się w warunkach beztlenowych, wytwarza siarkowodór. Siarkowodór, reagując z solami żelaza obecnymi w wodzie, powoduje tworzenie się pirytu, który zastępuje materię organiczną. Proces ten nazywamy pirytyzacją.

Spirytyzowane amonity

Piryt w historii i kulturze

Czy Złoto Głupców nie ma wartości?

Wartość pirytu jest zdecydowanie niższa niż wartość złota. Fakt ten nie ulega wątpliwości. Czy to oznacza, że piryt jest zupełnie bezwartościowy? Oczywiście, że nie. Co więcej, nie jest przesadą twierdzić, że był on jednym z minerałów kluczowych dla rozwoju naszej cywilizacji.

Zastosowanie pirytu kiedyś i dziś

Krzesanie ognia

Słowo piryt pochodzi z języka greckiego. Pyr oznacza ogień. Źródłosłów nazwy wiąże się ze zdolnością pirytu do tworzenia iskier podczas uderzenia z użyciem siły. Wskazuje też na ważną rolę, jaką piryt odgrywał w początkach naszej cywilizacji. Wzmianki o pirycie pojawiają się już na glinianych tabliczkach sumeryjskich. Przypuszcza się, że występujące w nich określenie za hil, czyli „płonący kamień” odnosi do kamienia generującego iskry, czyli pirytu.

Papużka na bryłce pirytu (Peru)

W czasach epoki kamienia jednym z najbardziej popularnych sposobów uzyskiwania ognia było pocieranie drewna o drewno. Technika ta znana jest wszystkim miłośnikom survivalu. Nasi przodkowie wpadli też na pomysł, by uderzać o siebie kawałki krzemienia i pirytu. Metoda ta, choć wymagała posiadania materiałów trudniej dostępnych niż drewno, była zdecydowanie prostsza i bardziej efektywna. Co ważniejsze, kawałki krzemienia i pirytu były małe i poręczne, dzięki czemu koczownicze ludy środkowego paleolitu mogły je zabierać ze sobą w drogę.

Każdy zapewne słyszał o tej technice rozpalania ognia, ale w wersji z samym krzemieniem. Prawdą jest jednak, że dużo częściej stosowano zestaw złożony z krzemienia i pirytu. Powstałe przy uderzaniu tych dwóch kamieni iskry palą się bowiem jaśniej i dłużej.

Pigmenty

W artykule poświęconym barwnikom mineralnym pisaliśmy o ochrach, używanych już w malarstwie jaskiniowym. Zawierające goethyt żółte ochry żelazowe nazywane są zwyczajowo limonitem. Limonit to drobnoziarnista mieszanina tlenków i wodorotlenków żelaza, która powstała na skutek wietrzenia m. in. pirytu. Można więc powiedzieć, że piryt miał też pewien udział w rozwoju malarstwa.

Piryt w przemyśle chemicznym

Piryt łatwo ulega rozkładowi pod wpływem wysokiej temperatury. Naszym przodkom nie nastręczało więc trudności uzyskanie z pirytu siarki. Od wieków minerał ten był głównym źródłem tego właśnie pierwiastka oraz jego związków (tlenki siarki, kwas siarkowy).

Uzyskiwany z pirytu kwas siarkowy jest jednym z najważniejszych substancji chemicznych wykorzystywanych w przemyśle. Stosuje się go w produkcji detergentów, żywic syntetycznych, środków owadobójczych, pigmentów, materiałów wybuchowych i nie tylko.

Piryt czy markasyt?

Piryt w biżuterii

Piryt był (i jest do tej pory) popularnym kamieniem ozdobnym wykorzystywanym w jubilerstwie. Biżuterię z tego minerału wytwarzali rzemieślnicy starożytnej Grecji i Rzymu. Popularny był również w kulturach prekolumbijskich. Inkowie polerowali go do uzyskania gładkiego lustra, które następnie używali do nadawania sygnałów świetlnych.

Nasza biżuteria z pirytem

Także dziś nie brakuje miłośników ozdób z pirytu w formie naturalnej lub oszlifowanej. Zdarza się jednak, że jako synonimu słowa piryt używa się określenia markasyt. Skąd się wzięła ta druga nazwa i czy jest ona poprawna?

Markasyt posiada ten sam skład chemiczny, co piryt (FeS₂), lecz krystalizuje w układzie rombowym, co oznacza , że jego kryształy posiadają inny pokrój (kształt) niż kryształy pirytu. Kiedyś tych dwóch odmian nadsiarczku żelaza nie odróżniano od siebie, a nazwy piryt i markasyt funkcjonowały jako synonimy. Różnica tkwiła jedynie w etymologii: piryt miał pochodzenie greckie, markasyt – arabskie. W epoce gregoriańskiej i wiktoriańskiej popularność zyskała nazwa markasyt. Możliwe, że miało to związek z fascynacją kulturą Bliskiego Wschodu, która kojarzyła się z baśnią, romansem i magią. Określenie markasyt spotykanie jest w tekstach arabskich alchemików z okresu wczesnego średniowiecza. Nie wiadomo jednak jaki jest źródłosłów tego słowa. Istnieją teorie, że arabskie marqashita pochodzi od akadyjskiego za marhasi i odnosi się do kraju Marhasi w górach Zagros, państwa które istniało w 3 tysiącleciu p.n.e. na terenie obecnego Iranu. To właśnie w tym rejonie Akadyjczycy wydobywali piryt i inne surowce mineralne. Nazwa markasyt oznaczałaby w takim wypadku „kamień z Marhasi”.

Autor:
Olga Siemońska – artysta jubiler, rzeczoznawca kamieni szlachetnych, filolog

Źródła: David Rickard, A Natural History of Fool’s Gold, 2015; Jerzy Żaba, Ilustrowany słownik skał i minerałów, 2003.