Chalcedon – skrytokrystaliczny kwarc

Co to jest chalcedon? Właściwości i występowanie

Chalcedon to minerał z grupy SiO₂. Krystalizuje w układzie trygonalnym podobnie jak znane nam doskonale, barwne odmiany kwarcu, takie jak ametyst czy morion. Różni się jednak od nich skrytokrystaliczną budową. Oznacza to, że tworzy niezwykle drobne kryształki, zwykle tak małe, że można je zobaczyć jedynie pod mikroskopem. Chalcedon odznacza się przeświecającym stopniem przezroczystości, posiada strukturę włóknistą, radialno-promienistą w przekroju poprzecznym. Występuje w postaci nerkowatych, groniastych, skorupowych lub naciekowych skupień, dlatego na pierwszy rzut oka ciężko dostrzec jego związek kwarcem pełnokrystalicznym. Minerał ten stanowi składnik wielu skał i można go spotkać na wszystkich kontynentach. Największe złoża występują w Urugwaju i Brazylii (Rio Grande do Sul), w Indiach, Rosji i na Madagaskarze.

Różne formy chalcedonu

Rodzaje chalcedonów. Barwa

Zazwyczaj chalcedonami określa się skrytokrystaliczne kwarce barwy szarej, niebieskawej, żółtawej lub brunatnej. Ich kolor jest zmienny i niejednorodny, na powierzchni często widoczne są smugi lub wstęgi. Chalcedon o wyraźnie wstęgowanym rysunku nazywamy agatem. W gemmologii wyróżnia się również barwne odmiany tego minerału:

Biżuteria srebrna z chryzoprazem

• karneol – czerwony, czerwonobrunatny
• sard – brunatny
• chryzopraz, praz – zielony
• heliotrop – ciemnozielony z czerwonymi plamkami

Chalcedon w jubilerstwie

Chalcedon znany był już w starożytności. Jego nazwa pochodzi najprawdopodobniej od miasta Chalkedon, które dziś nazywa się Kadikoy i stanowi jedną z dzielnic Stambułu.

Jako jeden z pierwszych pisze o tym minerale Pliniusz Starszy w Historii Naturalnej. Niewielka wzmianka pojawia się także w Nowym Testamencie, w Księdze Apokalipsy, gdzie kamień zwany chalkedonem, tworzy trzecią warstwę fundamentu pod murem Nowego Miasta.

Chalcedon idealnie nadawał się do wyrobu pieczęci, gdyż posiadał optymalną twardość (6,5 – 7 w skali Mohsa) i nie przywierał do niego wosk. W Mezopotamii wytwarzano z niego pieczęcie cylindryczne, w Starożytnej Grecji gemmy– intaglia i kamee. W przypadku tych drugich stosowano zazwyczaj wstęgowane agaty i sardonyksy.

Biżuteria srebrna z chalcedonem

Karneol

Karneol, Kamczatka

Jedną z najbardziej popularnych odmian chalcedonu był karneol. Najprawdopodobniej czynnikiem, który przyciągał uwagę starożytnych do tego minerału była czerwono-pomarańczowa barwa, przypominająca krew (karneol z łac. carnis – mięso). Stosowano go jako talizman mający chronić przed melancholią, zdenerwowaniem oraz nadmiernym upływem krwi. Wierzono także, że jest to kamień bogini Wenus, w związku z czym zapewnia swojemu właścicielowi miłość i urodę. Karneol był niezwykle ceniony aż do czasów współczesnych. Piękną biżuterię karneolową i przedmioty codziennego użytku zdobione tymi kamieniami można spotkać nie tylko w skarbcach i muzeach, ale także wśród rodzinnych pamiątek.

Interesujący złoty pierścień z karneolem posiadał poeta Aleksander Puszkin. Klejnot miał formę intaglia oprawionego w złoto z obrączką w formie plecionki. Na powierzchni kamienia wyryty był tajemniczy napis w języku starohebrajskim oraz ornamenty w postaci kiści winogron, wskazujące na krymsko-karaimskie pochodzenie przedmiotu. Pierścień był pożegnalnym prezentem od hrabiny Jelizawiety Woroncowej. Po tragicznej śmierci Puszkina przeszedł w ręce Wasilija Żukowskiego, a następnie jego syna, który z kolei przekazał klejnot innemu mistrzowi słowa – Iwanowi Turgieniewowi. Ukochana Turgieniewa, śpiewaczka Pauline Viardot, po śmierci pisarza oddała pierścień do Muzeum Puszkina w Carskim Siole.

Aleksander Puszkin wierzył, że posiadane przez niego kamienie posiadają apotropaiczne właściwości i będą chronić go przed nieszczęściami i chorobą. Jego ulubionym talizmanem był stary pierścień z karneolem podarowany mu przez byłą kochankę Jelizawietę Woroncową. Poświęcił mu nawet kilka utworów lirycznych, w tym słynny wiersz Храни меня, мой талисман ( Mój talizmanie, chroń mnie, chroń):

Mój talizmanie, chroń mnie, chroń
W dni trwogi, troski, przeciwności,
W dni skruchy, łez, bo w dniu żałości
Przyjazna dała mi cię dłoń.

Gdy rycząc oceanu toń                                                                                                                                                                            Spiętrzy się wokół wodą ciemną
Gdy zabrzmi burzy grom nade mną
Mój talizmanie, chroń mnie, chroń.

Aleksander Puszki, przeł. Julian Tuwim

Chryzopraz

Do najcenniejszych i najrzadszych odmian chalcedonu należy chryzopraz (gr. chrysos -złoto, prasinos – zielonkawy). Jest to minerał o zielonym, jabłkowym kolorze, wywołanym obecnością jonów niklu w drugim stopniu utlenienia.

Do niedawna największe złoża chryzoprazu na świecie mieściły się w Szklarach na Dolnym Śląsku. Chryzopraz wydobywano tam od XIV wieku do połowy wieku XX. W 1960 odkryto bogate złoża chryzoprazu w Australii, w stanie Queensland, które zastąpiły Szklary w roli głównego ośrodkiem wydobycia minerału.

Autor:
Olga Siemońska – artysta jubiler, rzeczoznawca kamieni szlachetnych, filolog