Opal o wielu imionach
Choć przez długi czas uważano, że słowo opal pochodzi z sanskrytu – upala („cenny kamień”), dziś dominuje opinia, że wywodzi się ono z greckiego opallios – „widzieć zmianę„, co można rozumieć jako: „widzieć zmienność barw”. O ile nazwa o rodowodzie greckim używana jest we wszystkich językach europejskich, w krajach azjatyckich funkcjonują zazwyczaj określenia lokalne. Na przykład w Indonezji opal szlachetny nosi miano kalimaya. Słowo to jest połączeniem jawajskiego kali (rzeka) i sanskryckiego – maya (iluzja) – „rzeka iluzji„.
Zamieszkujący Amerykę Środkową Aztekowie nazywali go Quetzal-itzlipyollitli („kamień-rajski ptak„) lub Vitzitziltecpatl („kamień-koliber„). Z kolei w Australii bywa określany jako „kamień październikowy„. Według przekazów taką nazwę nadali mu członkowie plemienia Narrinjeri, którzy uważali, że najlepszą porą na poszukiwanie opalu w rozmokłych glinach, iłach i piaskach jest australijska wiosna, czyli właśnie październik.
Ogólna charakterystyka opalu
Pod względem chemicznym opal to uwodniony dwutlenek krzemu (SiO2 x nH2O). W swojej strukturze zawiera od 3% do 20% wody. Jego twardość jest nieco niższa niż kwarcu i wynosi 5,5 – 6,5 w skali Mohsa. Opal nie posiada budowy krystalicznej, przez co nie powinno się go zaliczać do minerałów, lecz do mineraloidów. (Zob. Minerał, skała, kryształ)
Nietypowa struktura opalu
Opal z Meksyku, srebro
Można powiedzieć, że pod względem struktury opal jest to stan przejściowy pomiędzy kryształem (ciałem o idealnie uporządkowanej strukturze) a substancją bezpostaciową (ciałem o całkowicie nieuporządkowanej strukturze), taką jak szkło. Zbudowany jest z maleńkich kuleczek (sferolitów), które mogą ciasno do siebie przylegać i tworzyć regularne bloki. Wyróżniamy 3 stany uporządkowania opali:
- stan A – sferolity koloidalnej krzemionki (cristobalit i trydymit) mają podobną wielkość i układają się w gęsto upakowane rodziny płaszczyzn równoległych
- stan C – sferolity koloidalnej krzemionki (cristobalit i trydymit) mają podobną wielkość i w pewnych warunkach tworzą gęsto upakowane rodziny płaszczyzn równoległych
- stan CT – opal zbudowany jest bezpostaciowej, koloidalnej krzemionki, sporadycznie pojawiają się krystaliczne osobniki cristobalitu i trydymitu, które nie tworzą już sferolitów
Możliwe, że ten podział niewiele wnosi do waszego życia ;-), warto jednak zapamiętać, że to właśnie wysoki stopień uporządkowania sferolitów w stanach A i C jest przyczyną występowania barwnej gry świetlnej w opalach szlachetnych.
Opal szlachetny, opal pospolity – różnice
Wśród opali wyróżniamy opale szlachetne, które mogą osiągać zawrotne ceny i są jednymi z najbardziej pożądanych kamieni szlachetnych na świecie, oraz opale pospolite, które występują znacznie częściej i nie wzbudzają aż takich emocji. Opale szlachetne charakteryzują się mniej lub bardziej intensywną grą barw widoczną na powierzchni kamienia. Ten efekt optyczny nosi nazwę opalizacji.
Opalizacja i opalescencja
Z opalami kojarzą się słowa „opalizacja” i „opalescencja”. Są to określenia charakterystycznych efektów optycznych, występujących w tych kamieniach.
Opalescencja występuje w opalach pospolitych. Światło ulega rozproszeniu po zetknięciu z materią, co powoduje wrażenie świecenia ośrodka rozpraszającego. W opalach efekt ten widoczny jest w postaci niebieskiej, niebieskobiałej lub mlecznobiałej poświaty.
Opalizacja, w przeciwieństwie do opalescencji, występuje tylko w opalach szlachetnych. Jest ich cechą wyróżniającą. To zjawisko optyczne, przejawiające się grą barw i różnorodnością barwnych wzorów pojawiających się na powierzchni kamienia. Opalizacja jest wynikiem dyfrakcji i interferencji światła na uporządkowanej sieci sferolitów budujących opale szlachetne (stan A i C). Aby efekt powstał i był wystarczająco intensywny sferolity koloidalnej krzemionki muszą tworzyć gęsto upakowane bloki.
Podział opali szlachetnych
- pod względem wzorów na powierzchni
– opal arlekinowy (harlequin): wielokątne, mozaikowe, wielobarwne wzory, wyraźnie zarysowane
– opal płomienny (flame): wydłużone czerwonawe pasma przebiegające w poprzek owalnego kaboszonu, przypominające języki ognia
– błysk lub wędrujący błysk (flash / rolling flash): efekt również przypomina płomień, ale błyski zmieniają swój kształt lub znikają przy obracaniu kamienia
– opal iskrowy (pinefire): bardzo drobne, punktowe obszary gry barw
- pod względem barwy
– opal mleczny (lechosos): dominująca barwa własna – biała
– opal niebieski (blue): dominująca barwa własna – niebieska, fioletowa
– opal ognisty (fiery): dominująca barwa własna – czerwona
– opal pawiowy (peakock): dominująca barwa własna – niebieski, zielony, czerwony (upierzenie pawia)
– opal zielony (green): dominująca barwa własna – zielona
– opal złoty (golden): dominująca barwa własna – żółta, pomarańczowa
Opale szlachetne dzielimy również na jasne i ciemne:
- opale jasne:
– opal kryształowy: przezroczysty, bezbarwny, o silnym efekcie opalizacji
– opal miodowy: przeświecający, żółty, żółtobrunatny, o słabo widocznej grze barw
– opal mleczny: przeświecający do nieprzezroczystego, o słabo widocznej grze barw
– opal ognisty: przezroczysty do przeświecającego, o barwie czerwonej, żółtej, pomarańczowej, zielonej, niebieskiej, wykazuje efekt „ognia”
- opale ciemne:
– opal czarny: nieprzezroczysty, ciemnoszary, czarny, o silnym efekcie opalizacji
– opal czarny kryształowy: od czarnego różni się wysokim stopniem przezroczystości
Czarny opal szlachetny
Poza efektem opalizacji mogą wykazywać także efekt kociego oka i asteryzmu. Okazy takie spotyka się jednak rzadko. Opale czarne znane są z Australii (Nowa Południowa Walia), USA (Idaho), ostatnio również z Etiopii.
Występowanie opali szlachetnych
Opal szlachetny powstaje w wyniku procesów hydrotermalnych, metasomatycznych i wietrzeniowych. Występuje w skałach magmowych, głównie wylewnych, osadach gejzerów i gorących źródeł. Jest składnikiem skał osadowych. Można go znaleźć w skamieniałych szczątkach zwierząt i roślin (skamieniałe drewno).
Przez wiele wieków głównym źródłem opali szlachetnych były kopalnie znajdujące na terenie dzisiejszej Słowacji (Červenica). Spotykanie dziś w sklepach jubilerskich opale pochodzą najczęściej z Australii, Etiopii lub z Meksyku, niekiedy z Hondurasu lub Brazylii.
Opal szlachetny z Australii
Australijskie opale po raz pierwszy znaleziono w połowie XIX wieku w pobliżu Angston w Australii Południowej. Odkrycie przypisuje się niemieckiemu geologowi Johannesowi Menge. Początkowo australijskie kamienie traktowane były z podejrzliwością. Nie wierzono bowiem, że naturalne opale mogą wykazywać tak intensywną grę barw. Za początek dominacji Australii na rynku można uznać dopiero lata 30. XX wieku, kiedy to wschodnioeuropejskie kopalnie nie wytrzymały konkurencji i zakończyły wydobycie.
Australia słynie z wysokiej jakości opali mlecznych oraz niezwykle rzadkich opali czarnych. Wydobycie odbywa się Australii Południowej (Coober Pedy, Andamooka), Queensland i Nowej Południowej Walii (Lightning, White Cliffs).
Do dziś Australia jest największym producentem opali szlachetnych, a sam opal zyskał w latach 90. XX wieku oficjalne miano narodowego kamienia Australii.
Opal szlachetny z Meksyku
Opal znany był już dawnym mieszkańcom Jukatanu. Aztekowie uważali go za symbol życia i witalności. Jego feeryczny blask porównywali do barwnego upierzenia kolibrów. Azteckie kopalnie zostały zamknięte podczas hiszpańskiej konkwisty. Złoża odkryto ponownie dopiero w 1840 roku w stanie Querétaro, około 200 km na północ od stolicy państwa. Pierwsza kopalnia została nazwana Santa Maria del Iris. Z czasem otwierano nowe i Querétaro na kilka dziesięcioleci stało się światowym centrum wydobycia i handlu opalami szlachetnymi. Pod koniec lat 50. XX wieku Alfonso Ramirez odkrył opal nieopodal miejscowości Magdalena w stanie Jalisco. Pod wulkanem Tequila otworzył kopalnię La Única. Złoża były na tyle bogate, że do końca lat 60. w Jalisco działały już setki kopalni.
Opal meksykański charakteryzuje się czerwoną i pomarańczową barwą spowodowaną domieszkami żelaza i płomiennym blaskiem. Z tego też powodu określa się go mianem opalu ognistego. W sprzedaży występują czyste opale lub opale w skale macierzystej (ryolicie), zwane w Meksyku cantera.
Najlepsze czasy meksykańskie opale mają już za sobą. Wciąż wydobywa się tam opale ogniste, ale coraz częściej mianem tym określa się opale pospolite o pomarańczowej lub czerwonej barwie i ognistym blasku.
Opal szlachetny z Etiopii
Całkiem niedawno, na rynek trafił opal ze złóż w Etiopii. Odkrycia dokonano w latach 90. XX wieku w dystrykcie Menz Gishe w północnej części prowincji Shewa. Pochodzące stamtąd opale, określane mianem Shewa opals lub Mezozo opals były jednak często spękane i nie nadawały się do obróbki. Prawdziwa gorączka opalowa zaczęła się w 2008 roku wraz z odkryciem złóż wysokiej jakości opalu w pobliżu miejscowości Wegel Tena w prowincji Wollo w północnej części kraju. Kamienie z Wollo często można spotkać na rynku pod nazwą Welo opal.
Ze względu na wysoką jakość, intensywną grę barw, wielość kolorów oraz stosunkowo niską cenę w porównaniu do kamieni australijskich, opale z Etiopii cieszą się coraz większą popularnością.
Opal w kulturze i wierzeniach
Ponoć starożytni Grecy wierzyli, że kamień ten jest uniwersalnym środkiem zwalczającym choroby oczu. Pliniusz Starszy w Historii Naturalnej pisał, że w opalach „można zobaczyć żywy ogień rubinu, wspaniałą purpurę ametystu, morską zieleń szmaragdu i wszystko to zjednoczone w niezwykłej mozaice światła”. Wielkim miłośnikiem opali był Marek Antoniusz. Pewnego razu zapragnął odkupić piękny opal wart 20 000 sestercji od senatora Noniusza. Ten nie zgodził się, za co Antoniusz skazał go na banicję.
W 1075 roku biskup Rennes w Normandii – Marbodus w swoim dziele „Lapidarium” nazwał opal Kamieniem Złodziei, twierdząc, że czyni on posiadacza niewidzialnym nawet w świetle dziennym. W XIV wieku, podczas epidemii Czarnej Śmierci mieszkańcy Wenecji zauważyli natomiast, że opale tracą kolor i blask po śmierci swoich właścicieli. Z tego też powodu jubilerzy, którzy wcześniej lubili pracować z tymi barwnymi kamieniami, zapałali do nich niechęcią.
Sławę przyniosła opalowi gotycka powieść Waltera Scotta z 1829 roku „Anne of Geierstein”. Bohaterka utworu posiadała odziedziczony po przodkach magiczny opal, z którym łączyła ją dziwna, złowroga więź. Mimo niepokojącej mistycznej aury, która otaczała opal w XIX wieku, kamień wciąż cieszył się popularnością. Z miłości do biżuterii opalowej znana była m.in. królowa Wiktoria.
Jednym z najsłynniejszych okazów opali szlachetnych jest klejnot „Spalenie Troi”, który Napoleon podarował swojej żonie, cesarzowej Józefinie. Jest to ponoć czarny opal o masie około 700 karatów, pochodzący z Hondurasu. Nikt nie wie jednak, jak dokładnie wygląda, gdyż nigdzie nie są opublikowane jego zdjęcia. Klejnot przez 100 lat trzymany był w ukryciu. Podczas I wojny światowej został zakupiony przez miasto Wiedeń za 50 000 $. Podczas II wojny światowej zaginął na dobre.
Obszerną analizę wierzeń związanych z opalem znajdziecie w artykule o magicznych właściwościach opalu.
Biżuteria z opalem szlachetnym w sklepie online
Autor:
Olga Siemońska – artysta jubiler, rzeczoznawca kamieni szlachetnych, filolog
Źródła:
- E. Gübelin, F. Erni, Kamienie szlachetne. Symbole piękna i władzy, Warszawa 2001.
- W. Heflik, L. Nataniec-Nowak, Gemmologia, Kraków 2011.
- N. Sobczak, T. Sobczak, Opale, Warszawa 1993.
- J. Żaba, Ilustrowany słownik skał i minerałów, Katowice 2003.
