Kryształ górski, ametyst, agat, cytryn to jedne z najpopularniejszych kamieni jubilerskich. Wiele osób nie wie jednak, że pod tymi nazwami kryje się jeden minerał – kwarc. Owszem, ta nazwa też jest wszystkim znana, ale używana jest często w odniesieniu do np. kwarcu różowego czy dymnego przez ludzi, którzy nie zdają sobie sprawy, że ametyst czy cytryn to również kwarce. Kwarc posiada wiele kolorowych odmian, które znane są ludzkości od starożytności i w gemmologii traktowane są jako osobne kamienie jubilerskie. W tym artykule postanowiłam więc omówić najbardziej popularne, kolekcjonerskie i jubilerskie, odmiany kwarcu.
Co to jest kwarc?
Kwarc to minerał, rodzaj krzemionki krystalicznej o wzorze SiO2 (ditlenek krzemu). Krystalizuje w układzie trygonalnym (kwarc β) i heksagonalnym (kwarc α), przy czym kwarc heksagonalny w temperaturze poniżej 573 °C przechodzi w kwarc trygonalny. Jego twardość wynosi 7 w 10-stopniowej skali Mohsa. Występuje powszechnie w skorupie ziemskiej (np. w postaci piasku) i należy do tzw. minerałów skałotwórczych, czyli głównych składników skał.
Krzemionka czy kwarc?
W odniesieniu do kwarcu często używane jest słowo krzemionka. Co ono oznacza? Krzemionka to nic innego, jak właśnie ditlenek krzemu (SiO2). Może mieć ona postać amorficzną (np. naturalne szkliwo wulkaniczne) albo występować w formie minerału, czyli ciała o budowie krystalicznej. Kwarc jest minerałem, a więc krystaliczną formą krzemionki.
Co to jest minerał i czy zawsze ma budowę krystaliczną?
Odmiany kwarcu krystalicznego
Przezroczyste odmiany kwarcu krystalicznego:
KRYSZTAŁ GÓRSKI
Kryształ górski to czysta, pozbawiona domieszek i zanieczyszczeń, odmiana kwarcu. Jest kamieniem przezroczystym i bezbarwnym. Spośród wszystkich rodzajów kwarcu to właśnie on najczęściej tworzy ładnie wykształcone kryształy w formie sześciobocznego słupa zakończonego piramidami. Na temat kryształu górskiego poczytacie w osobnym, poświęconym mu artykule: Kryształ górski – król wszystkich kryształów.
AMETYST
Ametyst to kwarc zabarwiony na fioletowo przez domieszki jonów żelaza. Zwykle tworzy kryształy o pokroju krótkosłupowym zakończone piramidą. Często występuje w formie szczotek krystalicznych w obrębie wszelkiego rodzaju pustek czy szczelin w skałach. Czyt. Ametyst – kamień w kolorze fiołków.
CYTRYN
Cytryn to kwarc zabarwiony na żółto. Jego barwa, podobnie jak w przypadku ametystu związana jest z obecnością jonów żelaza. Większość obecnych na rynku jubilerskim cytrynów ma kolor uzyskany sztucznie za pomocą obróbki termicznej ametystu.
AMETRYN
Ametryn to bardzo rzadka odmiana kwarcu, będąca połączeniem ametystu i cytrynu.
PRAZJOLIT
Prazjolit jest to kwarc o barwie zielonej, który również należy do odmian rzadkich. Na rynku jubilerskim dostępne są prazjolity powstałe na skutek obróbki termicznej innych odmian kwarcu.
KWARC DYMNY
Kwarc dymny, zwany też czasem kwarcem zadymionym, to odmiana o szarej lub brązowej barwie. Przyczyną takiego zabarwienia są izostrukturalne domieszki glinu (Al). Im więcej jonów glinu w strukturze kwarcu, tym ciemniejszy kolor.
MORION
Morion to właściwie bardzo ciemna, praktycznie czarna odmiana kwarcu dymnego.
KWARC RÓŻOWY
Kwarc różowy, w przeciwieństwie do wyżej wymienionych, bardzo rzadko tworzy dobrze wykształcone monokryształy. Zwykle występuje w postaci zbitych mas, tzw. bloków. Jak sama nazwa wskazuje jest to kwarc o barwie różowej, spowodowanej domieszkami jonów manganu (Mn).
KWARC AURA
Aura to rodzaj efektownej tęczowej gry barwnej na powierzchni kryształu górskiego, która uzyskiwana jest w sposób sztuczny poprzez pokrycie kryształu warstwą tlenków różnych metali. Więcej temat tego zabiegu można dowiedzieć się w artykule o kwarcach aura.
Nieprzezroczyste odmiany kwarcu krystalicznego:
Barwa niektórych odmian kwarcu spowodowana jest obecnością wrostków innych minerałów, tzw. inkluzji. Inkluzje zwykle powodują też, że kamień staje się nieprzezroczysty.
KWARCOWE KOCIE OKO
Kwarcowe kocie oko to rzadki rodzaj kwarcu, zawierającego wrostki amfiboli lub chryzotylu. Włókniste inkluzje tych minerałów powodują pojawienie się na powierzchni kwarcu świetlistej smugi, która swoim wyglądem przypomina źrenicę kociego oka.
SOKOLE OKO, TYGRYSIE OKO, BAWOLE OKO
Te trzy minerały to odmiany kwarcu, wykazujące efekt pasowej, jedwabistej migotliwości na powierzchni. Efekt ten spowodowany jest obecnością włóknistych wrostków krokidolitu lub tremolitu w różnym stopniu utlenienia. Zielone lub niebieskie sokole oko zawiera „świeży” nieutleniony krokidolit, żółte tygrysie oko – częściowo utleniony, a brunatne bawole oko – silnie utleniony krokidolit, w dużej mierze zastąpiony już tlenkami żelaza, np. goethytem czy hematytem.
KWARC MLECZNY
Biała, szarawa lub żółtawa odmiana kwarcu, najczęściej spotykana w skorupie ziemskiej. Kwarc mleczny jest nieprzezroczysty, co spowodowane jest obecnością inkluzji cieczy lub gazu. Niekiedy zawiera wrostki białego kaolinitu.
AWENTURYN
Dość popularna odmiana kwarcu, wykazująca efekt awenturyzacji, czyli migotliwości, podobnej do tej, którą można spotkać w sztucznych kamieniach, takich noc Kairu czy piasek pustyni. Migotliwość awenturynu wywołana jest obecnością wrostków różnych minerałów: zielony awenturyn zawiera fuchsyt lub chloryt, czerwony – hematyt.
KWARC RUTYLOWY
Rodzaj kwarcu, zawierającego igiełkowate wrostki rutylu. Kwarc rutylowy posiada dwie charakterystyczne odmiany: kwarc sagenitowy (kryształki rutylu przecinają się pod kątem 60°, tworząc sieć) i tzw. włosy Wenus (złote lub złocistorude cieniutkie wrostki przypominające pukle ludzkich włosów).
KWARC TURMALINOWY
Rodzaj kwarcu, zawierającego podłużne wrostki czarnego turmalinu, czyli szerlitu.
KWARC TRUSKAWKOWY
Handlowa nazwa, określająca kwarc z inkluzjami hematytu. Nazwa pochodzi od czerwono-różowej barwy, jaką nadają bezbarwnemu kwarcu wrostki hematytu.
KWARC NIEBIESKI
Rodzaj kwarcu, zawierającego drobne wrostki różnych minerałów (magnetytu, rutylu, turmalinu, krokidolitu, dumortierytu, sodalitu, zoisytu), które nadają mu niebieską barwę.
Odmiany kwarcu drobnokrystalicznego (skrytokrystalicznego)
Kwarc drobnokrystaliczny charakteryzuje się tym, że choć ma budowę krystaliczną, to nie tworzy kryształów. Jego regularna, uporządkowana struktura widoczna jest zwykle dopiero pod mikroskopem.
Barwne odmiany kwarcu drobnokrystalicznego:
CHALCEDON
Chalcedon posiada zwykle barwę szarą, szaro-niebieską lub białą. Mianem chalcedonu określa się też często wszystkie barwne odmiany kwarcu drobnokrystalicznego. Zwykle jest prześwitujący. Więcej o chalcedonie i jego odmianach przeczytacie w artykule: Chalcedon – skrytokrystaliczny kwarc.
HELIOTROP
Heliotrop charakteryzuje się ciemnozieloną barwą i pojawiającymi się gdzieniegdzie czerwonymi lub brunatnymi plamkami, wywołanymi przez wtrącenia hematytu.
JASPIS
Jaspis to nieprzezroczysta odmiana kwarcu drobnokrystalicznego. Może posiadać różne kolory i odcienie oraz zawierać wrostki różnych minerałów, przez co jego powierzchnia często przywodzi na myśl wielobarwne pejzaże.
CHRYZOPRAZ
Chryzopraz to najcenniejsza odmiana chalcedonu. Posiada piękną, jabłkowo-zieloną barwę wywołaną domieszkami jonów niklu (Ni).
KARNEOL
Karneol to chalcedon w kolorze żółtym, pomarańczowym lub brunatnym. Zabarwienie w tych odcieniach wywołane jest obecnością drobnych, rozproszonych wrostków związków żelaza.
AGAT MSZYSTY
Agat mszysty charakteryzuje się obecnością zielonych wrostków chlorytów lub tlenków i wodorotlenków żelaza i manganu, przypominających swoim wyglądem mech, porosty lub wodorosty.
AGAT DENDRYTYCZNY
Agat dendrytyczny lub dendrytowy charakteryzuje się obecnością roztworów, zawierających tlenki i wodorotlenki żelaza. Roztwory te wniknęły w drobne szczeliny i spękania, tworząc czarne wzory, przypominające liście paproci lub gałęzie drzew.
Uwarstwione odmiany kwarcu drobnokrystalicznego:
AGAT
Odmiana chalcedonu, której cechą wyróżniającą jest koncentryczna lub warstwowa budowa. Więcej o agacie przeczytacie w artykule Agat – historia, właściwości, wierzenia:
ONYKS
Onyks to gemmologiczna nazwa agatu o czarno-białych wstęgach.
SARDONYKS
Sardonyks to gemmologiczna nazwa agatu o biało-brązowych wstęgach.
KRZEMIEŃ PASIASTY
Krzemień pasiasty to skała zbudowana z różnych rodzajów krzemionki (kwarcu, chalcedonu, opalu), charakteryzująca się wzorzystymi pasami i wstęgami, widocznymi na powierzchni kamienia. Pasy te mogą być w kolorach białych, brązowych, beżowych i szarych. Najpiękniejszy krzemień pasiasty występuje w Górach Świętokrzyskich. Więcej o krzemieniu pasiastym możecie przeczytać TUTAJ.
Krzemionka amorficzna
Z krzemionki amorficznej zbudowane są tzw. mineraloidy, czyli substancje podobne do minerałów, ale, w przeciwieństwie do nich, nie posiadające budowy krystalicznej.
OPAL
Opal to rodzaj uwodnionej krzemionki amorficznej. Zbudowany jest ze sferolitów krzemionkowych o różnym stopniu uporządkowania, które mogą tworzyć sieć, podobną do sieci krystalicznej, obserwowanej w minerałach. Więcej o opalu i jego intrygującej budowie wewnętrznej przeczytacie w artykule o opalu szlachetnym.
OBSYDIAN
Obsydian to naturalne szkliwo wulkaniczne lub skała zbudowana głównie ze szkliwa, które powstaje na skutek bardzo szybkiego stygnięcia lawy. Zwykle ma barwę czarną, niekiedy brązową. Posiada różne odmiany – obsydian śnieżny, tęczowy, falisty, iryzujący. Obsydian był elementem wielu dawnych wierzeń, co znajduje odzwierciedlenie we współczesnej popkulturze. Więcej o obsydianie przeczytacie, w poświęconym mu artykule.
TEKTYTY
Bryłki naturalnego szkła krzemionkowego, powstałe prawdopodobnie w rezultacie uderzenia meteorytu, który stopił skały i wyrzucił ich okruchy na znaczną odległość. Na skutek stopienia minerały zawarte w tych skałach straciły swoją strukturę krystaliczną i zamieniły się w szkliwo.
FULGURYTY
Podłużne formy zbudowane z naturalnego szkliwa krzemionkowego, powstałe na skutek uderzenia pioruna w piasek kwarcowy.
SZKŁO PUSTYNNE
Szkło pustynne, zwane też libijskim, to szkliwo krzemionkowe o niejasnym pochodzeniu, posiadające żółtą lub jasnozieloną barwę. Pierwszy raz zostało znalezione w 1932 roku na pustyni w zachodniej Libii.
Autor:
Olga Siemońska – artysta jubiler, rzeczoznawca kamieni szlachetnych, filolog
Różne odmiany kwarcu w naszej biżuterii autorskiej:
Źródła:
- J. Żaba, Ilustrowany słownik skał i minerałów, Katowice 2003.
- W. Heflik, L. Natkaniec-Nowak, Gemmologia, Kraków 2011.